logo

::: Witaj, dzisiaj jest
Nawigacja » Strona główna » Wydarzenia » Pytanie o miejsce człowieka w psychologii

Pytanie o miejsce człowieka w psychologii

« Powrót

         Każdy człowiek odczuwa potrzebę pytania o swoje miejsce w świecie i o swoją tożsamość. Refleksja nad tym "kim jestem" i co to znaczy "jestem" pojawia się dość wcześniej w rozwoju człowieka. Psychologia rozwojowa mówi, że początków możemy upatrywać w okresie poniemowlęcym (2-3 rż), kiedy to dziecko w swej percepcji osiąga stałość przedmiotu, rośnie jego poczucie sprawstwa (początki świadomości). Zaś tworzące się poczucie "ja" wyraża się w używaniu słowa "ja" oraz w pędzie posiadania. Wtedy też po raz pierwszy pada stwierdzenie "moje". Możemy skrótowo powiedzieć, że droga do poczucia własnej tożsamości przebiega od rozpoznania siebie w lustrze (między 18 a 24 m-cem), przez charakteryzowanie siebie poprzez to, co posiadam, potrafię; odróżnienie ja/inni aż do osoby integrującej swoje koncepcje z realnym obrazem świata i siebie samego. Pytanie o to, kim "jestem" wiedzie od całkowitej zależności od innych do rozwinięcia się indywidualnej, autonomicznej jednostki świadomej swych celów, poszukującej sensu swojego istnienia. Na gruncie rozwojowym widać ścisłą relację pomiędzy terminem człowiek- a osobowość. Oba te pojęcia niejako wzrastają razem tworząc integralna całość. Mimo tak skrótowego ujęcia, widać, iż pytanie, "kim jest człowiek" wpisane jest w psychologię jako naukę o człowieku m.in. w aspekcie rozwojowym. Jednakże wracając do sedna samego pytania jest ono pytaniem ogólnym, stanowiącym pole do rozważań filozoficznych, gdzie filozofia jako nauka próbuje odkryć istotę człowieka. Od samego początku należy zauważyć, iż podanie definicji człowieka należy do zadań niemalże niewykonalnych z powodu swojej złożoności i wielowymiarowości. Stąd w próbach zdefiniowania człowieka wyróżniamy dwie grupy definicji: klasyczna oraz definicje opisowe.

Definicja klasyczna pochodząca od Arystotelesa podaje rodzaj najbliższy człowiekowi (zwierzę) różnice gatunku - rozumne. W definicji tej zawierają się dwa wymiary człowieczeństwa: animalność (zwierzęcość) i rozumność. Człowiek jako "obywatel dwóch światów" należy do przyrody poprzez ciało, z drugiej zaś transcenduje ją poprzez myślenie, uczuciowość, zdolność decyzji (wole) oraz dążenie do Absolutu. Człowiek jest istotą napięta na kontinuum dwóch wymiarów. Jego zwierzęcość (animalność), przynależność do świata przyrody przejawia się w tym, że jest
- ciałem (posiada rozciągłość, można go określić ilościowo, w jednostkach wymiernych) - istotą żyjącą (wymienia materię - odżywianie i oddychanie, wzrasta - można budować samo siebie, rozmnaża się)
- istotą zmysłową (wzrok, słuch, smak, dotyk, powonienie)
Człowiek nie jest tylko ciałem, jest podmiotem, "ja" psycho-duchowym. Ma przeciwstawny wymiar - rozumność, duchową naturę człowieka składają się zdolność do myślenia, wolności, miłości i więzi osobowych, autorefleksji oraz świadomości siebie, twórczości transcendencji i religii. To, dzięki czemu ciało wyposażone w organy posiada życie Arystoteles nazywa "entelechią" - zasadą życia, duszą. Ów duchowy wymiar człowieka jest pierwiastkiem boskim w człowieku.

Z kolei, definicje opisowe koncentrują się na wybranym aspekcie człowieczeństwa. Zatem człowieka definiuje się jako:
- Mikrokosmos (Tales) - człowiek składający się z tych samych pierwiastków które stanowią kosmos
- Będącego "miarą wszechrzeczy" (Protagoras) - ujęcie człowieka od strony funkcji poznawczych.
- Ens amans - istotą kochającą (Scheler) - nacisk kładziony na sferę uczuciową.
- Ens sociale - istota społeczna (Arystoteles, Marks)
- Ens ludens - istotą bawiącą się (Hunzing) czyli człowiek wyraża się w tym, co tworzy
- Ens symbolicum - istota symboliczna (Caster, Jaspers) - tworzy symbole i mity będące wyrazem świadomości kolektywnej.
- Ens religinsim (Otto) - istota religijna
- Homo faber (A. Gehlen) - człowiek jako twórca narzędzi; ujęcie pragmatyczne
- Homo oeconomicus (Smith) - istota ekonomiczna; "człowiek przedsiębiorczy" ujęty od strony swoich wytworów ekonomicznych, utylitarnych.
- Homo esteticus (Vico) - miłośnik piękna
- Homo viator (Marcel) - człowiek w drodze, istota, która staje się, jest dynamiczna, rozwija się i doskonali.
- Homo kreator (Sumodolski, Kuczyński) - człowiek twórca wytworów zewnętrznych i siebie, swej osobowości.
- Homo historicus (Hegel) - człowiek jako owoc dziejów tworzących historię i siebie poprzez wolę i pracę.

Człowieka można określić również jako:
- Istotę poszukującą siebie (Sokrates) - roztrząsającą warunki swojego istnienia
- Istotę przeżywającą siebie (Kierkegard)
- Istotę dramatyczną (Saetre, Camus)
- Istotę odpowiedzialną, transcendującą samą siebie (Frankl)
- Istotę pełną sprzeczności (Pascal, Nietsche)
- Istota "inna"; "Taka sama" (Morin)
- Najwyższa wartość (Maritain)
- Istota nieznana (Carel)
- Tajemnica (Augustyn)

Wyżej wymienione definicje są ujęciem redukcjonistycznym, mogą co najwyżej pomóc dookreślić, przybliżyć prawdę o człowieku. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie "Kim jest człowiek?", nie można jednakże zatrzymać się na jednym aspekcie człowieczeństwa.

W tym miejscu należy kolejny raz zastanowić się, czy to pytanie mieści się w polu rozważań psychologii jako nauki szczegółowej, dotyczącej i odnoszącej się do empirii. Pomocne może być tu odwołanie się do rozumienia pojęcia "człowiek". W głównych nurtach teorii osobowości, wpierw jednak należy zastanowić się, czym jest osobowość. Za Pervinem, ujmowana jest jako "złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek wzorzec (spójność życia człowieka)". Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów i odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, zawiera, bowiem wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości. W ujęciu psychologii behawioralnej człowiek jest jednostką reaktywną uwarunkowaną przez bodźce środowiskowe, działającą poprzez odpowiedź na nie. Podstawową metodą oddziaływania na człowieka są mechanizmy uczenia się, warunkowania, modelowania i naśladowania (nurt społecznego uczenia się). Świadomość, myśli, odczucia nazwane są "czarną skrzynką" i zostają wyłączone z powodu nieweryfikowalności empirycznej.

Z kolei teorie poznawcze zajmują się wpływem owej "czarnej skrzynki" na zachowanie się. Ogromny nacisk kładzie się na funkcjonowanie poznawcze człowieka, pojęcie oraz system "ja". Człowiek jest tu wypadkową konstruktów osobistych schematów "ja", systemów odniesień i standardów "ja" oraz ich rozbieżności, koncepcji siebie, samowiedzy, samooceny. Socjobiologia człowieka podporządkowuje przekazywaniu genów, wszelkie przejawy altruizmu, działalności człowieka chce sprowadzić do walki o przetrwanie najlepszego materiału genetycznego.
Człowiek określony holistycznie poprzez rozwój, samorealizację, dążenie do zdrowia, autonomii, poszukiwanie własnej tożsamości i samoaktualizację znajduje swe odbicie w psychologii humanistycznej.
Pytania sens, bycie-w-świecie, wartości i kształt egzystencji stawiają człowieka w świecie dylematów psychologii egzystencjalnej. Jednostka ludzka jest też narratorem swojego życia, opowiada nam swoją historię, żyje w świecie swych skryptów - skryptów masek. Teorie psychodynamiczne odwołują się do nieświadomości jako głównego napędu człowieka. Jest on tu zdeterminowany przez przeszłość, dzieciństwo, nieświadome konflikty i kompleksy. Żyje w świeci mechanizmów obronnych, nieustannego ścierania się id, ego i superego. Wyróżniamy tu nie tylko nieświadomość jednostki, lecz także nieświadomość kolektywną. Konflikty mogą być natury psychospołecznej bądź psychoseksualnej. Znamienne jest tu twierdzenie, że "dziecko jest rodzicem dorosłego".

Ewa Panek i Agnieszka Olszewska

« Powrót W górę